O FALSO DILEMA DA LITERATURA GALEGA (Constantino Bértolo)

Transcribo eiquí un interesante artigo sobor de certos aspeitos do proceso de normalización lingüística lido nestes días nunha certa revista dun certo partido dun certo independentismo galego que aínda mantén o norte e non sente vergoña nin por ser de esquerdas nin por pecar de arredismo. Un día destes daráseme por traducilo a outras linguas non tan internacionais e importantes para a cultura universal coma o galego (léano con ironía os firmantes e "apoiadores" do Manifesto por la lengua común, a comemerda de González Sinde entre eles)

Os gregos, xa se sabe, asentaron o eixe das coordenadas da cultura occidental. Por exemplo, trazaron o mapa dun sistema de convivencia, a democracia, no que nós aínda andamos a velas vir. A democracia, alén diso do poder do pobo (se ben daquela como agora uns eran máis pobo do que outros), baseábase na palabra e nun espazo público onde a palabra puidese ser dita e escoitada por todos, e desde posicións e dereitos iguais para todos. Todos tiñan liberdade de expresión porque todos tiñan o mesmo medio de expresión: a voz. Daquela aínda non se inventara o altofalante, e se existían as caretas como mecanismo de resonancia e amplificación –a personna, o para soar- o seu uso estaba restrinxido á escea teatral. Era tan importante a voz que o seu alcance marcaba a dimensión que debían ter as vilas. Os seus límites coincidían cos da voz. O perímetro da polis, a fronteira onde a voz deixaba de ser audible.

Cando se empeza a construir Galicia, Pericles e os seus son un recordo que perdura no silencio, pero que apenas deixa escoitar a súa voz. Polo medio levan pasado Roma e os bárbaros que, xa cristianizados, ocupan as antigas vilas. É agora cando a voz común deixa de ser a humana, a voz divina é a que ocupa o seu lugar: a campá. O alcance da campá marca os lindes das polis galegas, as parroquias. Non en balde é nos adros das igrexas onde as comunidades se reúnen para organizar a súa convivencia; e até hai moi pouco tempo, exactamente até a brutal irrupción brutal da televisión, o espazo sonoro da campá seguía sendo o núcleo político das nosas comunidades.

A literatura é unha voz. Arredor dela é onde se narran, constrúen e organizan as historias e os espellos colectivos, o conxunto de medos e soños, esperanzas e silencio que van tecendo os nosos imaxinarios. Pero non nos enganemos: esa voz sempre foron dúas voces distintas, dúas literaturas. Unha, a literatura con maiúscula, a literatura dos libros, dos mosteiros, dos letrados e escribas, das capas privilexiadas da poboación, das Cortes, da burguesía administrativa e mercantil; outra, a literatura con minúscula, a literatura oral, a literatura ao pé da lareira, do cantar de cego, da copla que se vende e recita nas feiras e nas romarías, o chiste que nace e se espalla polas tabernas, o conto, a lenda ou suceso que vai pasando de xeración en xeración. Hai veces nas que as dúas literaturas se atopan e mesturan, pero case sempre viven de costas a unha da outra. Talvez a clave de Cervantes e o Quijote resida no milagre que supón ter acadado escribir con minúsculas o que até entón era terreo acoutado das maiúsculas.

Por circunstancias de dominio político, social e lingüístico, a literatura galega foi, durante séculos, unha literatura escrita con minúsculas: a literatura da copla, dos contos e dos sucedidos. Unha literatura en voz baixa, de preto dos seus destinatarios, onde a produción e o consumo eran case simultáneos, fortemente enraizada nos espazos e experiencias comúns. O Rexurdimento da Literatura Galega consiste no meritorio intento da burguesía nacionalista de dotarse dun patrimonio literario con maiúscula, nun contexto onde só a maiúscula, o libro, outorgaba a homologación precisa para falar de literatura e de Nación. E conseguírono: Rosalía, Curros e Murguía fundan esa literatura. O rechamante, por natural, é que esa nova literatura non lle dá as costas á outra, á non escrita, senón que recolle dela moi especialmente o seu latexo popular para, co libro como semente, arar os novos espazos urbanos de Galicia que queren oír a súa voz. Esta liñaxe literaria, a que se alimenta do popular sen caer necesariamente no costumismo nin no folclore, chega até o último libro de poemas de Méndez ferrín, Contra Maquiero, pasando por unha figura tan fundamental como a de Ánxel Fole, que deita na imprenta o profundo son da literatura oral galega, o rosmar do conto, ou pasando pola obra dun poeta como Uxío Novoneyra, onde o popular e as vangardas literarias se fecundan mutuamente.

É nesta beira da liña de traballo da literatura galega onde se fundaría a súa descolonización, a súa constitución como Literatura con maiúsculas, e onde buscará sinais de identidade homologables acudindo a un proxecto de refundición da memoria literaria centrado no mito celta, ao tempo que trata de saír ao exterior buscando as conexións rotas coa tradición europea e, así, probar que xa é unha literatura sen complexos. Son tempos nos que a burguesía nacionalista tenta que o libro, a Cultura –tamén esta con maiúscula- substitúa á campá como voz común, anovando e integrando por este vierio o permanente latexo popular, tentativa que naceu co grupo Nós, e é liquidada após da guerra civil e a longa noite de pedra da ditadura franquista. Entendo que a recuperación desa literatura asoballada marcará a literatura galega até a chegada da democracia parlamentar.

Cando chegou a normalización autonómica, o libro, a pesar de tantos e tantos encomios do humanismo ilustrado, foi cedendo a súa voz á voz do mercado e aos seus altofalantes: a televisión, o marketing, os escaparates. Tamén a literatura xogou, e nesas segue, a normalizarse; é dicir, a ser mercado. E viñeron os premios máis ou menos preparados, as novelas de usar e tirar, o reino dunha literatura destinada ao puro lecer. Semellaría que, ás veces, o feito de estar escrita en galego era patente de corso para que a literatura máis inane se fixese a señora da casa. Con poucas excepcións, a literatura galega por fin se normalizaba, e acadaba o seu desexado status propio mirándose no espello das dominantes, e na lista de libros máis vendidos. O desexo de normalizarse foi acollido polas editoriais dominantes e pola maioría dos actores do sistema literario galego con idéntico entusiasmo co que un rapaz acolle os seus zapatos novos: da aldea á posmodernidade pasando pola televisión. Normalizarse foi entendido do mesmo sentido do que o mercado viña propoñendo para as literaturas do Primeiro Mundo: a substitución dos conflitos narrativos polos misterios máis ou menos (máis) traidos polos pelos, a insistencia en tramas de investigación máis ou menos (máis) policiais, a integración na armadura de elementos máis ou menos (máis) folletinescos, a introdución dunhas pingas de metaliteratura borxiana, e a complicidade co sentimentalismo de dereitas ou de esquerdas (socialdemócrata) dos leitores, abeirando no facer país; a lexitimación para facer mercado como sexa. O negocio como contrabando cultural.

Entre a campá e o mercado elixo o mercado, parece dicirse a sí propio con fachenda o campo literario galego dominante. O que debemos e preguntarnos polo porqué de pechar a literatura galega nese falso e interesado dilema que o único que fai e presentar como inevitable a lóxica do mercado capitalista. Acaso queren silenciar que hai outro horizonte para a literatura galega, aquel que sen nostalxias, nin inxenuidades, nin rendición busque convocarnos arredor da emancipación como pobo, lingua e clase explotada? Un horizonte de combate contra o mercado e os seus capataces literarios que desexen seguir mantendo o control sobre a homologación do que sexa ou non sexa literatura e tamén seguir mantendo o dominio sobre os recursos necesarios –editoriais, medios de comunicación, institucións educativas e culturais-, para preservar unha literatura normalizada, ao servizo das exquisitas complexidades da súa intocable vida interior cos seus respectivos signos exteriores de riqueza e alta sensibilidade estética subvencionada.

[Artigo publicado no número cero da revista Espiral (órgano da Frente Popular Galega) pensado e escrito por Constantino Bértolo, crítico literario e director do selo editorial Caballo de troya, do grupo Ramdom House Mondadori, e que ven de publicar un interesante libro La cena de los notables na editorial Periférica]